michel szulc krzyzanowski
conceptual photography
Bespreking door Pieter van Leeuwen
voor PF/Professionele Fotografie 2012
Het klinkt vreemd, maar voor conceptueel kunstenaar Michel Szulc Krzyzanowski mag denken niet domineren. Als denken alle ruimte krijgt verdringt het intuïtie en gevoel, gaat dat ten koste van openheid, vermindert de kans op een verrassing en groei je er minder door. Stuk voor stuk zaken die voor Michel Szulc Krzyzanowski essentieel zijn.
Hoe werkt dat dan? Hij bedenkt een raamwerk voor een project, maar laat het fotograferen open. Laten we zijn bekendste werk als voorbeeld nemen. De fotoseries die hij op Mexicaanse stranden gemaakt heeft. Daarvan eerst een introductie. Het begon met een verblijf op Schiermonnikoog. tijdens zijn studie aan de Sint Joost te Breda. Met in het achterhoofd de lessen in perceptie die hij van leraar Hans Katan had gekregen zag hij dat zijn beeld van een object tijdens het naderen cruciaal veranderde. Hij besefte dat het waarnemingsproces visueel interessanter was dan een foto van het begin of einde ervan. Dat bracht hem er toe dergelijke processen in reeksen foto’s te vatten. Een fascinerend idee, maar de uitvoering daarvan is niet zonder haken en ogen. Het herkennen van de processen is moeilijk. Maar hij heeft een werkwijze gevonden waarmee de kans op ontdekking voor hem persoonlijk wordt vergroot. Dat begint met een prikkelarme omgeving, meestaleen verlaten strand in Mexico. Hij zondert zich af in een camper, die tegenwoordig zo is uitgerust dat hij vier weken buiten de bewoonde wereld kan overleven. Hij hoeft niet eens boodschappen te doen. Hij leeft er met de regelmaat en soberheid van een monnik. Gezond eten, sport en yoga, geen telefoon, internet en tv. Een ascetisch leven dat resulteert in iets dat lijkt op een langdurige meditatie. Als de wereldse ruis verdwijnt stijgt de concentratie. De gevoeligheid voor de processen die hij wil fotograferen neemt toe. Hier stopt het plannen. Het denken domineert niet meer maar staat naast intuïtie en gevoel. Zou hij niet zo werken, dan had dit project nooit zo lang kunnen duren en was de schat aan werken die het heeft opgeleverd een stuk armer geweest. Er had dan waarschijnlijk veel minder ontwikkeling in gezeten. De sequenties in zwartwit hebben via tussenstations plaatsgemaakt voor enkele beelden in kleur, en het gaat niet meer alleen om waarnemingsprocessen, maar ook om de interactie tussen de losse beelden en om zijn verhouding tot zijn omgeving.
Schip verbranden
Persoonlijke ontwikkeling is waar het voor Michel Szulc Krzyzanowski allemaal om draait. Komt die tot stilstand dan wordt in zijn ogen een project zinloos. In 1985 stopte hij daarom met zijn Mexicaanse beeldenreeksen. Hij had ze 15 jaar met groot succes sequenties gemaakt. In de kunstwereld waren er grote belangen mee gemoeid. Ze bevonden zich in collecties van musea en galeries over de hele wereld. Het krachtenspel rond alle aandacht en verkoop voelde steeds meer als een artistieke wurggreep. Men wilde productie zien, en dan vooral van de best verkopende drieluiken. Zijn persoonlijke ontwikkeling speelde daarbij geen rol. Stoppen was zijn manier van ontsnappen. Daardoor ontstond ruimte voor zijn andere projecten. Die waren niet allemaal artistiek conceptueel, maar soms puur documentair. Bijvoorbeeld zijn project over werkende jongere Henny. Dat viel op. Het was destijds ongewoon dat een artistiek fotograaf zo van genre naar genre hopte, en ook vandaag de dag blijken er nog veel mensen hun wenkbrauwen bij te fronsen. Toch doet vrijwel ieder mens vergelijkbare dingen. Mensen zijn immers complex, het kan maar zo dat een motorrijder ook in een koor zit. Vanuit het ontwikkelingsgerichte perspectief van Michel Szulc Krzyzanowski is het helemaal niet vreemd om een fotoproject te doen waarin hij totaal andere aspecten van het leven verkend. Henny was een heel gewoon Nederlands meisje dat aan de lopende band van de koekjesfabriek werkte. Het was destijds niet zo bedacht, maar nu, vierenveertig jaar later, volgt hij Henny als vrouw van middelbare leeftijd nog steeds. Door de langdurigheid van het projectkrijgt het een grotere artistieke dimensie. Michel Szulc Krzyzanowski volgt haar naar alle waarschijnlijkheid mee door tot de dood hun scheid. Voor de dochter van Henny is ook een nieuwe fotograaf gevonden. Linsey Kuijpers volgt Charlotte en zodra zij een zestienjarige zoon of dochter heeft komt er hopelijk weer een fotograaf bij. Zo ontstaat, als iedereen blijft meewerken, een ongewoon langdurend project waarin overlappende levenslopen worden gevolgd. Net als in zijn Mexicaanse werk is het concept bijzonder en wordt een proces gevolgd. Dit keer de levensloop van Henny. Vanzelfsprekend wordt er geëxperimenteerd. Zo kreeg in het vijfde Henny zelf de regie en staan in het laatste deel staan interviews centraal. Niet alleen in de kunst maar ook in de sociale sector wordt het project met grote interesse gevolgd. Naast deze twee grote projecten heeft Michel Szulc Krzyzanowski tal van kleine projecten opgezet, vaak volgens een artistiek concept en met een documentair gehalte. Zo heeft hij een project gemaakt rond de persoon die in het geometrische midden van Amerika woont en volgde hij een koppel met de namen Adam en Eva. Artistieke concepten van documentaire steekproeven met als doel het leven van gewone mensen vast te leggen.
Zelfs zijn Mexicaanse sequenties hebben vanaf begin jaren ‘90 opvolging gekregen. Vandaag de dag zijn ze in kleur en kan het ook in enkele beelden. Maar de gewaarwording van en interactie met de omgeving is onveranderd het thema.
Huis verkopen
Zo resoluut als hij met zijn succesvolle sequenties kapte handelt hij ook in zijn verdere leven. Zo verkocht hij veertien jaar geleden zijn huis in Spanje en heeft hij sindsdien geen vaste verblijfplaats meer. De motivatie is vergelijkbaar. Als iets, hoe aangenaam ook, niet meer veranderd helpt het hem ook niet meer zichzelf persoonlijk verder te ontwikkelen. Alles draait om zelfontplooiing en dat gaat zelfs boven financiële zekerheid en vaste grond onder de voeten. Fotografie is voor zijn zelfontplooing het meest geschikte gereedschap. Hoe verschillend zijn fotoprojecten ook mogen zijn. De camera werkt keer op keer als een sleutel op een deur waarachter een nieuwe wereld zit die om verkenning vraagt.
Sequence
Zijn kijkervaring op Schiermonnikoog was niet in een voor de hand liggende vorm te gieten. Een enkele foto volstaat niet om een proces te laten zien. Dan moet je filmen of meerdere foto’s maken en als cluster presenteren. Dat levert een strook beelden op die lastig in een boek of lijst valt te vatten. Maar ondanks dat praktische ongemak werden ze een groot succes. Michel Szulc Krzyzanowski begon met het weergeven van waarnemingsprocessen waarbij zaken als schaduw, reflectie en verandering in de tijd een belangrijke rol spelen. Maar allengs breidde hij zijn terrein uit met interacties in het landschap en experimenten met bijzondere combinaties van beelden. In het hier geplaatste drieluik gaat het vooral om het laatste. Er zit een suggestie van een verhaal in, en de steen en vuist kun je daarbij ook als symbolen zien. Het is daardoor niet wat je bij een sequentie van Michel Szulc Krzyzanowski verwacht, terwijl het heel goed bij hem past. Waarnemingsprocessen waren een mooi beginpunt voor een reis langs andere terreinen waarop je al experimenterend je met fotoreeksen verder kunt ontwikkelen. Zelfs het werken in reeksen is al losgelaten en wordt regelmatig vervangen door enkele werken met een vergelijkbare inhoud. Die ligt nog steeds op hetzelfde terrein. Het gaat voor Michel Szulc Krzyzanowski om veel meer dan waarnemingsprocessen. Maar bij de beschouwer staat dat proces nog steeds centraal. Bij het kijken resulteren zijn foto’s nog steeds in een mengeling van verbazing en verwarring.
Documentaire
Op zoek naar het bijzondere vergeet je maar al te makkelijk het gewone.
Henny is een Nederlandse vrouw van middelbare leeftijd die door Michel Szulc Krzyzanowski al vanaf brommerleeftijdwordt gevolgd. De hoogte- en dieptepunten in Henny’s leven komen aan de orde, en van alles er tussenin. Zaken die normaal gesproken niet voor een individu worden opgetekend worden in detail gedocumenteerd. Denk hoe over twee eeuwen archeologen met fascinatie deze boekjes zullen bekijken. Wat nu gewoon is wordt uiteindelijk bijzonder. In Henny’s geval is dat proces al begonnen.